Ередеев александр янганович стихи
Обновлено: 08.07.2024
Сентябрь 8th, 2017 admin
Алтайым барда, мен де бар,
Кеендикке јолыс ырысту.
Албатым барда, мен де бар,
Келетен ӱйебис ӧзӱмдӱ.
Ыраакта јӱрӱп, сананзам,
Чыккан јерим тынымдый.
Кажы ла ӧскӧн ӧлӧҥи
Канымла тудуш немедий.
Јеримде, Ийинде, ӱч булуҥду
Једеген чаҥкыр кайа бар.
Ӱч толукту самара кептӱ
Ӱргӱлјиге кереес ол турар.
Кичӱ Ийин јурт. Тӧртӧн-јетен јылдарда сууныҥ эки јаны јыш агаш-арка, кайыҥ, терек, тал, јодро, толоно. Койрык-тейрик аккан суузы јаан кӧлдӧрлӱ болгон, балык деп неме айдары јок, айландыра турган меестери каргана-тегенекле бӱркелген туратан.
Јылдар ӧдӱп, ар-бӱткен кубулып, тургуза ӧйдӧ куу кумак болуп калган. Јай ӧйинде айландыра турган кырлары кӱнге изип, ӧзӧктӧй јаткан јалаҥдарын изидип јадар. Ийин ичинде ончо неме ӧзӧр, анчада ла маала ажы, јаҥыс ла суу керек.
Јуу ӧйинде, јууныҥ кийнинде јылдарда аш деп неме Бош-тууда, Ойыктыҥ белинде, Ак – Узук ле Ийин ичиниҥ јалаҥдарында ла кичинек кобыларда коркышту јакшы ӧзӧр болгон. Албаты аттыҥ салдазыла јерди сӱрӱп, Ийин суузын субактап, кырларды сугарып туратан. Ийинниҥ суузында аш теермендейтен теермен болгон, кату јылдарда албатызын азыраган болгон.
Ол кату ӧйлӧрди Александр эске алынып, байла бойыныҥ ӱлгерин бичиген болор:
Кем де калаш быжырган,
Келген салкын амтанду-у!
Кара агажын јайаган
Кару јерим быйанду.
Кар јабынган кырлар
Калыҥ јылу уйкуда,
Кӧбу бышкан калаштар
Кажы ла турган турада.
Јыдыркайдым, сӱӱнедим,
Јуртым мениҥ ашсу-у!
Оморкойдым,
Эзендежедим
Ол јалакай улусту!
Кайда ла ыраак барза, поэтке айыл-јурты, энезиниҥ каймак кайкалаган тату алтай чайы сагыжына кирет:
Энемниҥ чайы, эм бодол,
Оноҥ ичсе, јылу не?
Јаныксажым ол токтоп,
Јӱрек серий тӱшкей не?
Јаныксаш деген неме не?
Јалакай јӱрек оды ба,
Айса, Алтайым ады ба?
Айса, сӱӱштиҥ сызы ба?
Ары ла болуп баргамда,
Адап јӱрер јоным бар.
Јакшы да, јаман да јӱрейин,
Јаныксап јӱрер сызым бар.
Јуу-чак ӧйлӧрдӧ, анчада ла јууныҥ кийнинде, бистерди Алтай јерис азыраган деп айтсабыс, бир де јастыра болбос. Јерлежис, ӱлгерчи Александр бу ӧйгӧ учурлап, база бир ӱлгер бистерге сыйлады.
Мажактаган јылдарды
Маргыжып терген најымды,
Эмди эске алындым,
Эрјине болгон ажым!
Каныска дезе тын урган,
Качандыкка от чачкан,
Бастыразын азыраган,
Баш ла болзын, Мажагым!
Кичӱ Ийин јуртта школ 1934 јылда ачылган. Ол ӧйдӧ школ бир кып турада болгон. Бу тураны балдар ӱрензин деп, атту-чуулу «СССР-диҥ нерелӱ аҥчызы» деп темдектӱ, эпши кижи Мойнокова Јейнек сыйлаган. Ол школго меге 4 класска јетире ӱренерге келишкен.
Александр Янганович бу школдо ӱренип, оноҥ национальный школды божодоло, зоотехниктиҥ ӱредӱзине кирип ӱренеле, тӧрӧл колхозына зоотехник болуп иштеген. Ол ӧйлӧрдӧ койлорды јаҥыс јерге јууп, кайчылап туратан. Бир тӱҥей уулдарды јууп, бош ӧйлӧрдӧ бистерге ӱлгерлерин кычырар. Анчада ла сагыжымнаҥ чыкпас – Лазарь Кокышевтиҥ «Туба» деп поэмазы кепке базылып јаҥы ла чыгарда, бистерге солун, коркышту тыҥ сӱӱнчи болгон. Александр бистерге кычырар, бистер сыр-каткыда, анчада ла Коля деп уулчак каткыра-каткыра келзе, эриндери кӧгӧрӧ беретен. Бистердиҥ ортобыстаҥ чӱрче ле Палагей, Апашкей, Патей деген аттарлу уулдар, кыстар табыла беретен, арай ла болзо, «наизусть» ӱренбей турарыс.
Јылдар ӧдӱп, мал-аш кӧптӧп, Јайлукуш ичинде кыжы-јайы турлулар кӧптӧп, ондо школ ачкандар. Школдо уй саачылардыҥ, малчылардыҥ балдары ӱренип баштагандар. Бу балдарды Александр Янганович ӱредип баштаган.
Ол ӧйлӧрлӧ кожо бичиичиниҥ, ӱлгерчиниҥ кӱчи кирип, ӱлгерлер кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп, баштапкы «Эзлик» деп јуунтызы кепке базылып чыккан. Ол 1962 јыл болор.
Јайлугушта эрен јай
Јайымзыра эрикпей.
Јаш тужыҥды бу Алтай
Јайкаган јок по, Эрејей!
Эрте јаста келеле,
Эжим тапкам мен бого.
Эжерлеп кандык ӱзеле,
Энчилеп бергем мен ого.
«Кӧк тана»,
«Ак тана» –
Кӧбизиней јалаҥда.
Айдыҥ-кӱнниҥ алдында
«Ак тана»,
«Кӧк тана»
Сыргалјынныҥ бажында,
Сырып салган немедий.
Темигип калган меестери
Текпиштелген јолдорлу.
Теҥериге јуук туулары
Тӱгенбейтен одорлу.
Поэттиҥ база бир канча ӱлгерлери 1972 јылда кепке базылып чыгат:
Чалгыдаҥ эткен тилимде
Куулгазынду кожоҥ бар.
Јажу, јымжак ӱнимде
Јӱрекке тийер ийде бар…
Шак ла «Комыс» деп јуунтызын бу јолдорло баштаган. Бу ок јуунтыда Туулу Алтай областьтыҥ 50 јылдыгына учурлап, «Кызыл чийӱлер» деп поэма кепке базылган. 1980 јылда «Сургулјын» деп јуунтызы кепке базылып чыккан. 1976 јылда «Зарница» деп јуунтыда ӱлгерлери ле поэмалары кепке базылып чыккан. Ӱлгерчиниҥ ӱлгерлерин орус тилге Илья Фоняков кӧчӱрген.
Александр Янганович 1967 јылда Москвада Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты божодып, тӧрӧл јерине ӱредӱчи болуп, иштеп келген. Балдар ӱредип, кӧп куучындарын огош болчомдорго учурлаган.
Ӱй кижи – Кӱн,
Ӱргӱлјиге јаражай
Оныҥ учун бӱгӱн
Ого мӱрги ундыбай!
Бу улу сӧстӧрди ӱлгерчи 8 мартка учурлап бичиген. «Эрте јаста келеле, эжим тапкам мен бого» – чындап та, айылду-јуртту болуп, Вера деп келинле јарым чакка эптӱ-јӧптӱ јуртап, тӧрт баланыҥ ада-энези болгондор.
Эргектеҥ эрке балам бу,
Эргекче кару уулым бу.
Баламда бошпок колдор бар,
Балазу јараш јыды бар!
Энезине дезе эрјине,
Адазына дезе сӱӱнчи.
Ижемчи салган эркебис,
Ижис эдер балабыс.
Александр Янганович алтан јылдардыҥ учы јаар тӧс городко кӧчӱп, калганчы јылдарына јетире ондо јаткан. Радиокомитетте иштеп, болчомдорго берилте белетеп, болчомдорды сӱӱндирген кижи болгон. Кажы ла суббот кӱндерде балдарга учурлаган берилтелерде Александрдыҥ чокым, ӧткӱн, јалакай, чӧйӧӧ ӱни угулар. Ол бойыныҥ берилтезинде бастыра аҥ-куштарды, чӧрчӧгинде геройлорды тӱҥей эдип ӧткӧнип турар. Ол ӧйлӧрдӧҥ бери слер бичиичи, ӱлгерчи, артист деп айдып туратаныс. Ары-бери командировкага јӱрзе, ийни кечире кайырчак сумкалу, токтой тӱшсе, ачык-јарык, бастыра солундарды куучындаар, торт учында меге интервью бер деп айдар.
Бичиичи, ӱлгерчи Александр Янганович Ередеев СССР-диҥ бичиичилер Бирлигиниҥ члени. Балдарга чӱмделген ӱлгерлери, куучындары албаты ортодо текши јарлу. Олордыҥ сӱр-кеберлери чокым, јараш, тили ээлгир, јымжак, су-алтай сӱрлӱ. Јерлежисти «алтай Есенин де» деп айтсабыс, јастыра болбос.
Јарлу бичиичи, ӱлгерчи, артист јерлежис эзен-амыр јӱрген болзо, ого 80 јаш толор эди, бичимелдиҥ учында бу ӱлгерди бичибегенче болбос:
Јылдыстарды тизеле,
Јинји эдип берейин.
Сары айды тудала,
Сырга сулап берейин.
Солоҥыны чечеле,
Сеге курчап ийейин.
Чаҥкыр чечек ӱзеле,
Чачыҥа тагып салайын.
Бу берген белекти,
Бурайганча эдин јӱр.
Ак-јарыктыҥ сыйы деп,
Араайынаҥ санан јӱр.
Шак ла бу ӱлгерди ӱлгерчи албатызына коркышту јаан сый эдип, ак-јарыкка артыргызып салган. Јерлежистиҥ 80 јажын темдектеп, чактарга ундылбас эдип, Кичӱ Ийинниҥ баштамы школын А.Я. Ередеевтиҥ адыла адап салзабыс кайдар? Јазап сананып кӧригер, јерлештер!
Михаил Кныевич Аксушев, Оҥдой јурт
Читайте также: